Αιτιολογικοί παράγοντες χρήσης εξαρτησιογόνων ουσιών στην εφηβεία



Η χρήση ναρκωτικών και άλλων ουσιών αποτελεί ένα σημαντικό κοινωνικό, οικογενειακό και προσωπικό πρόβλημα.

Οι περισσότεροι άνθρωποι, πριν αποκτήσουν παιδιά, επιμένουν πως η ανατροφή και η συμπεριφορά των γονιών, παίζουν τον δραστικότερο ρόλο στην ανάπτυξη μιας προσωπικότητας. Αργότερα, αφού αποκτήσουν και μεγαλώσουν τα παιδιά, ισχυρίζονται ότι τον δραστικότερο ρόλο στη διαμόρφωση της προσωπικότητας τον παίζει η κληρονομικότητα, τα γονίδια.

Έρχεται λοιπόν ο καιρός, που γεννούμε τα παιδιά μας, τα μεγαλώνουμε, κι εκείνα εξελίσσονται εντελώς διαφορετικά από τα δικά μας όνειρα, αντιδρώντας άσχημα στα δικά μας σχέδια. Από τις πρώτες κιόλας ημέρες αρνούνται να κοιμηθούν όποτε εμείς θέλουμε, αρνούνται να φάνε την ποσότητα που πρέπει, δεν μας χαμογελούν γλυκά συνέχεια, κλαίνε και ουρλιάζουν μέχρι να μελανιάσουν. Ξαφνικά ανακαλύπτουμε κατάκοποι πως τούτη η άρνηση τους θα είναι το κέντρο της καθημερινότητας μας από εδώ και στο εξής. Κι όταν φτάσει η θύελλα της εφηβείας τους, τούτη η άρνηση, γενικευμένη και αδυσώπητη πια, θα μας κάνει να αισθανόμαστε κάθε λίγο στην οικογένεια μας ναυαγοί σε ξέρα.

Στις πρωτόγονες κοινωνίες όλα ρυθμίζονταν μέσα από θεσμοθετημένες τελετουργίες. Η διαδικασία αποχωρισμού–εξατομίκευσης, μετάβασης από την παιδική στην ενήλικο ζωή, ήταν αποτέλεσμα συλλογικής προσπάθειας. Οι διαβατήριες τελετές επέτρεπαν στο άτομο να αποκοπεί, με απότομο και συγχρόνως απόλυτο τρόπο, από την οικογενειακή και παιδική ζωή, και να εισέλθει στον κόσμο των ενηλίκων έχοντας μια κοινωνική ταυτότητα και ένα ρόλο στη λειτουργία της φυλής.

Στην αρχαία Ελλάδα ο νέος απομακρυνόταν από το σπίτι του και περνούσε τη φάση της ενηλικίωσης κοντά σε πνευματικούς δασκάλους, οι οποίοι φρόντιζαν είτε για τη μύησή του στα σωματικά μυστήρια και λειτουργίες (καλύτερη γνώση του σώματος) είτε για την ψυχοδιανοητική του ανάπτυξη. Η οικογένεια παρέμενε στο περιθώριο ως δευτερεύων παράγοντας κοινωνικοποίησης.

Αντίθετα στην σύγχρονη εποχή η διαδικασία αποχωρισμού-εξατομίκευσης και η διαδικασία υπευθυνοποίησης αναλαμβάνονται από την οικογένεια και το ίδιο το άτομο. Πρέπει να σημειωθεί ότι σήμερα η ατομικότητα, η αυτονομία και η ανεξαρτησία, όπως και η σεξουαλικότητα και η κοινωνικοποίηση με τη μονοδιάστατη μορφή της επαγγελματικής επιτυχίας (σε αντίθεση με τις άλλες παραμέτρους της συναισθηματικής ανάπτυξης, που έχουν παραμεληθεί) έχουν φετιχοποιηθεί!

Στην εφηβεία η εξάρτηση από τις ναρκωτικές ουσίες αποτελεί, από τη μία πλευρά, έκφραση της αποτυχίας συγκρότησης της ταυτότητας του ατόμου και, από την άλλη, μια απελπισμένη και διαστρεβλωμένη προσπάθεια να αποκτηθεί μια ταυτότητα.

ΟΙ ΠΡΩΙΜΕΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΕΣ ΕΜΠΕΙΡΙΕΣ

Μία μεγάλη έρευνα, η οποία πραγματοποιήθηκε σε 400 παιδιά και διήρκεσε περισσότερο από 10 χρόνια, έδειξε ότι τα βιώματα βίας στην παιδική ηλικία αποτελούν έναν από τους προγνωστικούς παράγοντες της χρήσης ναρκωτικών στην εφηβεία (Brook, Whiteman & Finch, 1993). Οι διαρκείς συγκρούσεις, η έντονη οργή, η έλλειψη αποδοχής και υποστήριξης αποτελούν ισχυρούς παράγοντες πρόβλεψης χαλαρών και μη σταθερών δεσμών, που με τη σειρά τους οδηγούν στη χρήση ναρκωτικών ουσιών. Οι έφηβοι που συμμετείχαν στην παραπάνω έρευνα δεν είχαν ουσιαστικά προετοιμαστεί ώστε να αναπτύξουν φυσιολογικούς και θετικούς κοινωνικούς και συναισθηματικούς δεσμούς, με αποτέλεσμα να καταλήξουν αναπόφευκτα στη χρήση εξαρτησιογόνων ουσιών προκειμένου να διατηρήσουν την αυτονομία και την ψυχική τους ισορροπία.

Οι κοινωνικές ψυχολογικές δομές και τα προσωπικά στοιχεία του ατόμου όπως έχουν διαμορφωθεί από την αλληλεπίδραση με την οικογένεια ευνοούν τη χρήση ουσιών.

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΙ

1. Η στρεσογόνος ανταγωνιστική κοινωνία, η οποία απαιτεί έναν άκρατο δυναμισμό που οι υπερβολικά ευαίσθητοι ή ευάλωτοι νέοι δεν διαθέτουν, με αποτέλεσμα να δημιουργείται μέσα τους μία ανάγκη διαφυγής .

2. Η καταναλωτική κοινωνία, η χωρίς όρια ή ενδοιασμούς κατανάλωση προϊόντων και η ψευδαισθησιακή προσφορά εύκολων απολαύσεων προκαλεί τους πιο ανώριμους νέους. Εδώ ανήκει και η ανώριμη κοινωνία, η οποία ουσιαστικά ως διεξόδους προάγει λύσεις παλινδρόμησης μέσα από τη μαζική κουλτούρα (φαγητό, ποτό, τυχερά παιχνίδια, παιχνίδι με την ανώριμη, παιδική έννοια, όπως είναι το λούνα πάρκ, τα <<παζάρια >>, η τηλεόραση ως σύγχρονη μορφή <<λούνα πάρκ>> που προσφέρει παιχνίδια, ταξίδι σε άλλες χώρες κ.λ.π.)

3. Η διάχυση της εξάρτησης στη σύγχρονη κοινωνία από προϊόντα, αντικείμενα, τρόπους ζωής, αξεσουάρ κ.λ.π.

4. Η φαρμακευτική και εξαρτησιακή κοινωνία. Σήμερα για κοινωνικο-οικονομικούς λόγους το φάρμακο προβάλλεται πλέον ως πανάκεια για τη σωματική ή την ψυχική αδυναμία και συνδέεται με μια τεχνοκρατική αντίληψη της ασθένειας.

5. Η αλλαγή του κοινωνικού πλαισίου χρήσης αλκοόλ και άλλων ουσιών. Η χρήση ουσιών δεν είναι πλέον σε θεσμοθετημένα κοινωνικά πλαίσια ελεγχόμενη από την κοινότητα. Στις σύγχρονες κοινωνίες παρατηρείται υπερβολική χρήση αλκοόλ για ατομική ευχαρίστηση, για εξασφάλιση και διατήρηση της ψυχικής ισορροπίας η οποία διασπάται και απειλείται από τις καθημερινές πιέσεις, αλλά και ως διέξοδος από την πλήξη της πεζής πραγματικότητας. Στις παραδοσιακές κοινωνίες η χρήση αλκοόλ ήταν συνδεδεμένη με ευχάριστα κοινωνικά γεγονότα (γάμους, γιορτές, συντροφιές κ.α.), σε αντίθεση με τις σύγχρονες κοινωνίες, όπου η μοναξιά οδηγεί στην ατομική χρήση αλκοόλ, η οποία ενισχύει την εκδήλωση αρνητικών συναισθημάτων (επιθετικότητα) και λειτουργεί ως εκτόνωση και όχι ως ενίσχυση της κοινωνικής αλληλεγγύης.

6. Η έξαρση της σωματικότητας με την αρνητική έννοια, όπου το σώμα επιβάλλεται ως έμβλημα της προσωπικότητας, ως η πεμπτουσία της ύπαρξης.

7. Η έξαρση της αισθαντικότητας, περισσότερο όμως ως επιφανειακής κατανάλωσης συναισθημάτων παρά ως πραγματικού συναισθηματικού δεσμού με τον άλλο μέσα από τον πόνο και τη χαρά και μέσα από το μοίρασμα των εμπειριών.

8. Η έξαρση της σημασίας της απόλαυσης, που μεταβλήθηκε σε ιδεολόγημα ως αντίδραση στα ασκητικά ιδεώδη του χριστιανισμού και του παλαιό-αστικού συντηρητισμού, μια κατάσταση που οδήγησε στην εμπορευματοποίηση της απόλαυσης.

9. Το σύνδρομο του ξαφνικού πλουτισμού και της υποχρέωσης για επίδειξη της απόλαυσης.

10. Η σύνδεση της χρήσης ουσιών με ελκυστικά πρότυπα: π.χ. το πρότυπο του μοναχικού σκληρού άνδρα που πίνει.

11. Η υπερδραστηριοποίηση μόνο σε επαγγελματικό, χρηματιστικό και επιχειρηματικό πεδίο: υπάρχουν λίγες διέξοδοι και λίγες προοπτικές αυτονομίας και ταυτοποίησης του νέου με εναλλακτικές, ελκυστικές μορφές που να ανταποκρίνονται στις ευαισθησίες του.

12. Η δογματική και απόλυτη επιβολή κάποιων προτύπων (θρησκευτικών, εθνικών ή κοινωνικών), τα οποία αφενός δεν επιτρέπουν περιθώρια αμφισβήτησης ή κριτικής από μεριά των εφήβων, αφετέρου δεν ανταποκρίνονται στις ανάγκες.

13. Το εκπαιδευτικό σύστημα, το οποίο δεν ευνοεί την προσωπική ανάπτυξη, αλλά εστιάζεται περισσότερο στην τεχνική τελειοποίηση.

14. Το ξερίζωμα από την ευρύτερη οικογένεια, το χωριό, τη γειτονιά και την απώλεια του αισθήματος του <<ανήκειν>>. Έτσι, η πυρηνική οικογένεια καλείται να εκπληρώσει μόνη της αυτό το ρόλο, να συγκρατήσει το νέο στους κόλπους της με τρόπο ελκυστικό και ταυτόχρονα να διαχειριστεί τις συμπεριφορές κρίσης.

15. Το ξερίζωμα διαφόρων ομάδων πληθυσμού λόγω της απότομης και πολλές φορές αναγκαστικής αστικοποίησης, καθώς η εισροή στις χώρες υποδοχής μεγάλων μεταναστευτικών ρευμάτων που εξαιτίας της ελλιπούς ένταξης, τους οδήγησαν σε φαινόμενα απομόνωσης, γκετοποίησης, αύξησης της παραβατικότητας και περιθωριοποίησης, καθώς και σε φαινόμενα απόρριψης και επίθεσης εναντίον των κυρίαρχων κοινωνικών μοντέλων διαβίωσης.

ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΕΣ ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΙ

Οι οικογενειακές παράμετροι που ευνοούν τη χρήση ουσιών είναι σε γενικές γραμμές οι ακόλουθες:

1. Δυσλειτουργία στην οικογένεια.

2. Ανικανότητα κατανόησης του εφήβου, ανώριμες και σπασμωδικές συμπεριφορές των γονέων απέναντι στις ανησυχίες του.

3. Υπερβολική καταπίεση και πολλά τραυματικά γεγονότα (βία, θάνατος, διαζύγια).

4. Χαλαροί έως προβληματικοί συναισθηματικοί δεσμοί που συσχετίζονται με την ανάπτυξη μιας κατ’ αρχήν αντικοινωνικής συμπεριφοράς στους εφήβους ή αντίθετα υπερβολική συναισθηματική εξάρτηση μεταξύ των μελών που δεν ευνοεί την ανάπτυξη μιας υγιούς αυτονομίας.

5. Αντικοινωνικοί ή παραβατικοί γονείς, που αναπόφευκτα σκόπιμα ή μη, γίνονται πρότυπα των εφήβων. Η αλλαγή της δομής της οικογένειας (αντιστροφή και μη σταθερότητα των ρόλων, εξασθένηση των οικογενειών δεσμών κ.λπ.) και η σταδιακή αποδυνάμωση παραδοσιακών θεσμών (εκκλησία, σχολείο, στενό κοινωνικό πλαίσιο κ.λπ.) συνέβαλαν στην <<απελευθέρωση>> παρόμοιων στάσεων ζωής.

Η επίδραση των ομάδων και των συνομηλίκων, που λειτουργούν ως καταλύτες και κάμπτουν τις αντιστάσεις του <<προβληματικού εφήβου>>. Όπως είναι γνωστό, οι συνομήλικοι λειτουργούν ως πρότυπα και η αποδοχή (σε μία ομάδα ή έναν κύκλο) συνδέεται πολλές φορές με τη χρήση ουσιών. Τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας του νέου που αρχίζει να κάνει χρήση ουσιών είναι αντιπροσωπευτικά του ανήσυχου και αντιδραστικού εφήβου. Τα σημαντικότερα είναι τα εξής:

1. Έντονη ανάγκη για ανεξαρτησία και οριοθέτηση της αυτονομίας από τους περιοριστικούς ή καταπιεστικούς γονείς.

2. Εξέγερση και αντίσταση στις παραδοσιακές μορφές εξουσίας που βιώνονται ως καταπιεστικές, αγχωτικές, εγκλωβιστικές.

3. Ανοχή στην αποκλίνουσα συμπεριφορά.

4. Αναζήτηση ξεχωριστών και, πολλές φορές, αντικοινωνικών εμπειριών.

5. Ανικανότητα αντίστασης στην επιρροή και τις προκλήσεις των συνομηλίκων (στοιχείο που δείχνει για τον έφηβο η αποδοχή από τους άλλους είναι εξίσου σημαντική όσο και η ανάγκη διαφοροποίησης από την οικογένεια).

6. Μια εσωτερική (μόνιμη ή σποραδική) συναισθηματική αστάθεια και ένας συγκρουσιακός εσωτερικός κόσμος, που πολλές φορές μάλιστα ο έφηβος δεν συνειδητοποιεί και δεν γνωρίζει πώς να διαχειριστεί.

7. Ανικανότητα διαχείρισης της οργής και της απόγνωσης που προκαλούν στον έφηβο οι ατέλειες, αδυναμίες και ελλείψεις των γονικών προτύπων (Orford,1994).

Συμπερασματικά, το πρόβλημα της εξάρτησης δεν σχετίζεται μόνο με τη διακίνηση και τις φαρμακευτικές ιδιότητες των ναρκωτικών, αλλά με την απορρυθμισμένη νεωτερική κοινωνία της οικονομίας της ελεύθερης αγοράς και το εκπαιδευτικό της οικοδόμημα που σχεδιάστηκε για να υπηρετεί αποκλειστικά την αέναη ανάπτυξη της οικονομίας με πλήρη περιφρόνηση προς τις ψυχοσυναισθηματικές ανθρώπινες ανάγκες.